Op zondag 20 oktober 2024 mocht ik wat vertellen over het begrip ataraxia bij de presentatie van het gelijknamige kunstenaarsboek van Sarah Grothus en Ricardo Liong-A-Kong. Nieuwsgierig? Lees dan verder onder de streep.

ATARAXIA
Sarah Grothus & Ricardo Liong-A-Kong
Een verhaal –in collage en tekst– over de slak Kadenz.
(Tekst in het Duits)
Leporello in/aan een doos
16 bladzijden van 11 x 14 cm
23.6 x 15.6 x 19 mm (gesloten)
171 x 23 cm (doos open en leporello volledig uitgeklapt)
35 genummerde en gesigneerde exemplaren

https://www.bukistan.nl/ataraxia/index.html

————————

Ataraxia

Een inleiding bij de boekpresentatie van Sarah Grothus en Ricardo Liong-A-Kong.

Sarah en Ricardo hebben mij gevraagd iets te vertellen over het begrip ataraxia bij deze boekpresentatie. Ik doe dat graag (hartelijk dank voor de uitnodiging), maar, eigenlijk is er geen geschiktere uitleg denkbaar dan het boek dat zij hier vandaag lanceren zelf; het boek dat de naam ataraxia draagt.

Ataraxia wordt ook wel vertaald als een staat van intense tevredenheid of zielsrust. De berg die constant aanwezig is in het boek van Ricardo en Sarah is hiervoor de perfecte metafoor. Waarom?

Ataraxia is loslaten.

Ataraxia is overgave.

Ataraxia is verstilling.

Ataraxia is tijdloos.

Ataraxia is onbewogenheid.

Ataraxia is onverstoorbaarheid.

Ataraxia is als een berg; een brug tussen hemel en aarde.

Het woord ataraxia komt uit de Griekse oudheid en speelt een rol in drie filosofische stromingen uit die tijd: het werd gebruikt door de stoïcijnen, de epicuristen en de pyrronisten. Via een korte anekdote licht ik dat toe.

Pasgeleden fietste ik hier op steenworp afstand over de singel. Het was zo’n dag waarop alles tegenzat. Ik was al laat toen mijn band lek bleek te zijn en het regende ook nog eens pijpenstelen. Zo kwam het dat ik op mijn reservefiets waarvan zowel de voor- als de achterband veel te zacht waren in een lange regenjas omzichtig mijn tuin uit manoeuvreerde – bij nat weer kruipen er dan namelijk overal slakken. Door de regen stond er een lange file van auto’s voor het stoplicht. Ik stak de weg over en laveerde tussen de auto’s door, tot ik ineens vastzat. De ketting van mijn fiets had mijn broek te pakken. Onhandig stapte ik af en ik strompelde met de fiets aan mijn been naar de stoep, waar ik hulpeloos bleef staan balen. Al snel stapte er een vrouw uit één van de wachtende auto’s, “is alles goed met je?”, wilde ze weten, en ze begon aan mijn broek te trekken. Uit een andere auto kwam nog een vrouw op me af met een mes, “ik snijd je wel los”, zei ze. “Nee” riep ik, “dit is mijn lievelingsbroek!” De ketting zat muur vast. Er zat niets anders op. In de stromende regen, onder de toeziende ogen van tientallen automobilisten (en wie weet hoeveel camera’s) trok ik op de singel mijn broek uit. Het water liep langs mijn blote benen mijn schoenen in. Het was een waarlijk diepte punt.

Ik baalde behoorlijk op dat moment. Onnodig. Als ik aan de stoïcijnen en epicuristen had gedacht, had ik kunnen weten dat er verschillende manieren zijn waarop je kunt om gaan met tegenslag en verlangens.

De stoïcijnen streefden ataraxia na door zich niet druk te maken over zaken waar zij geen invloed op hadden. In Enschede is het in de herfst vrijwel onmogelijk om niet zo nu en dan eens nat te regenen. De meeste mensen houden daar niet van, maar we hebben geen invloed op het weer. We hebben echter wel invloed op hoe we ons voelen over het weer. We kunnen ons druk maken over een natgeregend pak, of een gescheurde broek, maar we kunnen ons er ook bij neerleggen en ruimte maken voor een onverstoord gemoed.

Op een vergelijkbare manier streefden de Epicuristen naar ataraxia als een staat van kalmte die volgde op afwezigheid van mentale en fysieke ongemakken. Dit was een actief proces waarbij zij continu trachtten hun verlangens in te perken en pijn te vermijden. De epicuristen temperden onhaalbare wensen om tevreden te kunnen zijn met het hier en nu. Een lievelingsbroek is leuk, maar als dat verlangen niet haalbaar is, kun je het beter loslaten.

De Pyrronisten hanteerden een iets ander begrip van ataraxia. Ze streefden naar deze toestand van complete rust door uitstel van oordeel te beoefenen. Bij elk conflict of dilemma dat zich aan hen voordeed zochten de pyrronisten naar argumenten voor beide zijden, om vervolgens geen stelling te nemen, maar juist meerdere perspectieven te omarmen. Wanneer dit ver genoeg wordt doorgevoerd, leidde deze staat van oordeelloosheid tot complete rust, oftewel ataraxia. Deze aanpak is misschien iets minder praktisch dan de andere twee. Als het aan de pyrronisten had gelegen had ik daar nog uren kunnen staan afwegen tussen sjorren of snijden….

Voor alle drie deze stromingen geldt dat ataraxia inzet vereist, deze staat van diepe tevredenheid volgt op een proces van intense inspanning en volharding. Mensen die regelmatig een sport beoefenen zullen dit herkennen. Het kost vaak enige vastberadenheid om te gaan trainen. Vaak hebben we niet zo veel zin om te gaan, maar na afloop van een sportsessie voelen we ons goed, de inspanning loont. Ataraxia bereik je niet zomaar, het is een zware tocht, een voortdurende klim. Maar, volgens de beoefenaars in de oudheid was dit deugdzame leven de moeite waard. Eenmaal boven blijkt de bergtop geen doel op zich maar een transformatie: ataraxia ontgrendelt eudaimonia. Een opgeruimd gemoed maakt plaats voor een staat van volkomen geluk.

Maar goed, wat heeft de moderne mens aan die oude Griekse ideeën? Het nastreven van ataraxia op de zojuist genoemde wijze kan juist in de tegenwoordige tijd uitkomst bieden. Het uitstel van oordeel van de pyrronisten maakt ruimte voor nuance bij complexe problemen. Je hoeft maar een willekeurig nieuwsmedium te openen om hier het voordeel van in te zien. In onze steeds heftiger gepolariseerde samenleving kan het helpen om zaken verplicht van twee (of meerdere) kanten te bekijken.

Ook het inperken van verlangens, de werkwijze van de epicuristen is waardevol voor hedendaagse mensen die continu belaagd worden door reclames en social media notificaties. Door ataraxia na te streven vanuit het perspectief van de epicuristen bieden we tegenwicht aan FOMO en consumeerdrang.

De stoïcijnse methode tenslotte, is een handreiking om te kunnen bestaan in tijden van crisis. Ataraxia verlangt dat we ons niet druk maken om het onvermijdelijke. Dat wil niet zeggen dat we de klimaatcrisis en de oorlogen die gaande zijn moeten omarmen, maar het zorgt ervoor dat we kunnen bestaan in en naast de ellende die er ook is. En wellicht kunnen we als we gewoon doorademen in deze situaties ook die vanuit een ander perspectief bezien.

Ataraxia is zowel een weg als een doel. Ataraxia komt voort uit onthechting van het banale wat leidt tot verbondenheid met het wezenlijke. Het streven naar ataraxia vereist individuele inspanning en deugd die leidt tot intense verbondenheid en tevredenheid met het collectief, de wereld, of, om de gedachten van Kadenz de slak in het boek van Sarah en Ricardo aan te halen: “das große Ganze”.